بسم الله الرحمن الرحیم

چکیده :
دین یعنی عقاید ویک سلسله دستورهای عملی واخلاقی که پیامبران از طرف خداوند برای راهنمایی وهدایت بشر آورده اند (علامه طبا طبایی،۱۳۷۳، ۴۱)
شناخت این مجموعه در زمان حیات وحضور پیامبر وامام ، از طریق مراجعه به او ست ودر دوران رحلت وغیبت آنان، باتوجه به اشتراک ما با مردم معاصر زمان معصومین در داشتن تکلیف ومسولیت، در همه اعتقادات و تکالیف واز جمله در حوزه فروع فقهی واحکام عملی، (فاضل لنکرانی، ۱۴۱۵، ۲۹۶) مراجعه به منابع معتبر کتاب وسنت رسول ص وآثار به جا مانده از معصومین علیهم السلام در کنار عقل وعلم است که اصطلاحا طریق اجتهاد واستنباط، نامیده می شود
به نظر می رسد با توجه به حساسیت معرفت دینی وگستردگی آن در عصر وزمان ما وذهن نا آرام وپر اشکال نسل حاضر نباید به روش ها وشیوه های گذ شته اکتفا نمود.
به عبارت دیگر، شیوه معرفت دینی به ویژه فردی بودن تحقیق وپژوهش از یک طرف و اظهار نظر یک نفر در تمام عرصه های معرفت دینی از طرف دیگر، چندان شیوه کارآ و قابل دفاعی نیست وضرورت دارد در کنار داشتن وسعت ونگاه جامع به مسایل ومعارف اولا رشته های مختلف معرفت دینی، تخصصی گردد ومعارف تخصصی در شاخه های فلسفه ، عرفان ، کلام، تفسیر، فقه وحقوق آنهم در عرصه های مختلف معاملات و اقتصاد ، ارتباطات خارجی وداخلی ، عبادات، قضاوت و… به وجود آید وثانیا شورایی وجمعی شود تا دقیق تر وقابل اعتماد تر باشد ثالثا ارتباطات قوی تر، سریع تر و روز آمد تر گردد تا تفاهم وهمکاری وپذیرش ها بیشتر ومسیر ایمان وباورهای منطقی، ژرف وهموارتر شود. نوشته حاضر- البته با روش مطالعه کتابخانه ای – در صدد تبیین وتوضیح همین ضرورت واحیانا ارایه راهکارهایی در همین خصوص است از قبیل :
۱- ضرورت داشتن سعه صدر وبالا بردن آستان تحمل دینی، تا در نتیجه فضای بالنده ورشد یابنده تحقیق وپژوهش های نو، فراهم گردد
۲ – فراخوان ارایه راهکار از طریق رسانه ها، کتب ومقالات.
۳- تخصصی شدن رشته های مختلف معرفت دینی به ویژه در حوزه فقه وحقوق.
۴- شورایی شدن فهم معرفت دینی به ویژه در تبیین واظهار نظر های رسمی.
۵- تسهیل وتشویق هر چه بیشتر استفاده از تکنولوژی نرم افزاری در جهت تحقیق وپژوهش ونیزدر جهت ارتباط های علمی بین محققان در داخل وخارج. مخصوصا برقراری ارتباط های مستقیم وبی واسطه بین متفکران وایده پردازان ادیان ومذاهب ابراهیمی وآسمانی وفرقه های مختلف اسلامی در موضوع ها ومباحث از پیش تعیین شده از طریق برگزاری همایش ها وسمینارها ونشست هایی در همین راستا و…

۶- توجه بیشتر وجدی تر به شیوه های جدید تدریس و تبلیغ وشناخت مخاطبان و تربیت مدرسان و مبلغان برای استفاده هر چه بیشتروبهتر از شیوه های روانشناختی اثر گذار در محیط های مختلف با تعامل بهتر وبیشتر با اساتید متخصص ومتدین وصاحب نظر دانشگاهی به ویژه رشته های علوم انسانی وتربیتی واعتماد به آنان .

کلید واژه ها : قاعده اشتراک در تکلیف ، توحید فتوا ، بنای عقلا ، احتیاط ، روءیت هلال، موضوع بندی تخصصی فقه و…
مقدمه
اگر امسال سال نوآوری وشکوفایی است که هست لازم است این نو آوری بیش از موارد دیگر، در عرصه روش ها وشیوه های معرفت دینی به کار گرفته شود وبه لوازم آن نیز ملتزم بود تا یکی از آرزوهای هر مسلمان آشنا به ضرورت های عصر حاضر، برآورده شود واگر نگاه به دین ومعرفت دینی با توجه به ضرورت های این نسل وذهن نا آرام او ویافتن راه های نو ونا هموار ولی ضروری وپیمودنی صورت نگیرد، جامعه بشری به ویژه نسل جوان، درهویت وباورهای دینی اش مشکل وچالش جدی خواهد داشت واز این رهگذر همواره مورد تهاجم وتهدید فکری، فرهنگی قرار خواهد داشت چنان که هم اکنون نیز تا حدودی شاهد آن هستیم واین از بزرگترین آسیب ها ست و راه حل جدی وفوری می طلبد .
دیر زمانی است که درک این ضرورت و بررسی وآسیب شناسی آن، وارایه راهکارهای مناسب واجرایی وعملیاتی، مورد توجه متفکران ودلسوزان وفرهیختگان جوامع دینی بوده وهست ،واقداماتی هم صورت گرفته وگام هایی بر داشته شده، با این حال، تا رسیدن به اهداف مورد نظرو وضعیت آرمانی ودلخواه ، فاصله زیادی داریم و با نگاه بد بینانه، این فاصله، در کوتاه مدت پیمودنی به نظر نمی رسد اما هر چه می گذرد آن ضرورت پیش گفته، بیشتر شده ومی شود ودر شرایط فعلی، با استقرار وتثبیت جمهوری اسلامی، چشم انداز خوشبینانه تری باید داشت وتحقق وعینیت یافتن آن آرمان مقدس را دست یافتنی تر باید دانست.
حوزه آرمانی یا آرمان های حوزوی

به نظر می رسد اقداماتی که از این پس باید انجام شود ، وراه حل هایی که وجود دارد به مراکز وحوزه های علمیه دینی، ارتباط مستقیم می یابد وتوسط آنان باید صورت پذ یرد. در حقیقت این یک مشکل درون حوزی است واز کسی وجایی دیگر، کارچندانی ساخنه نیست چرا که کار اصلی حوزه ها، معرفت دینی در ابعاد مختلف اعتقادات، اخلاقیات و احکام فرعی فقهی است
اصولا در یک نگاه کاربردی، این چنین می توان به دین نگریست و آن را توضیح داد : ادیان به طور عموم برای پیروان خود سه کار انجام داده اند ۱- توصیفی از جهان هستی وجایگاه آدمی در آن به دست داده ا ند ( جهان بینی ) ۲- بر اساس توصیف یاد شده شیوه زندگی خاصی را توصیه نموده اند ۳- آن توصیف وشیوه زندگی مبتنی برآن را در قالب اعمالی نمادین وسمبلیک که همان عبادات هستند متبلور کرده اند (ایده ئولوژی)
حوزه ها ی دینی با شیوه ها وروش های خاصی که در ارتباطات و مناسبات خود داشته و دارند، در گذرزمان و رویدادها وحوادث پر تلاطم وگاه بنیان بر اندازتاریخی، پایه ها وهویت فرهنگ اسلامی به معنای عام آن را حفظ کرده و احیانا بهای سنگین آن را نیز پرداخته اند، این روش وشیوه ها که عمدتا تکیه بر عقل در اصول ومبانی دین وبرکتاب وسنت وعقل واجماع در فروع است، منحصر وبی بدیل می نماید والبته تفصیل این بحث مجالی دیگر می طلبد. اما با این همه وبدون تردید بی عیب ونقص نبوده ونیست به خصوص با شتاب گرفتن وگستردگی که روند کلی علوم ودانش بشری در عرصه های مختلف تجربی وانسانی داشته ودارد وبه دنبال آن، عرصه های جدید وکارشناسی و تعریف نشده ای در حوزه معرفت دینی به معنای عام آن، رخ می نمایاند که بی تردید باید برای آن، برنامه ریزی نمود و راه حل ارائه کرد. البته نا گفته پیداست که آنچه در این نوشته مورد توجه است، عمدتا شیوه ها وروش ها وچگونگی فهم واستنباط معارف واحکام دینی و سرمایه ها ی توحیدی است .
تغییر پاره ای بینش ها و رویکردها واصلاح وترمیم برخی دیگر وابداع روشها یی جدید، توسط بزرگان حوزه ها وتصمیم گیرندگان وبرنامه سازان آن، همان امر ضروری است که هر چه زودتر باید در مجامع علمی وحوزه های دینی روی دهد واولین اقدام، طرح وتبیین و نوشتن وگفتن است.

در این راستا به نظر می رسد باید اموری تحقق یابد از جمله :
۱- سعه صدر وآزاد منشی علمی وفکری
از تحقیقات وپژوهش های جدید در ابواب مختلف معارف دین به ویژه فقه وحقوق اسلامی البته درهمان چهار چوب های شناخته شده، باید استقبال وبه محققان جوان وتحقیقات متد دار وروشمند، بها داده و حتی برای آن بستر سازی شود تا صاحب نظران جرئت اظهار نظر آزادانه بیا بند . البته چنین فضاهایی در مراکز ومجامع علمی ودینی اسلامی وبه ویژه شیعی کم وبیش وجود داشته اما به اندازه لازم وضروری که مورد نیاز این عصر وزمان است، نیست .
فضای منفی تعریض وتعرض های خطابی، که معمولا زمینه تفسیق وتکفیر وبیگانگی وتنفر را فراهم می سازد، تحقیق وپژوهش های جدید وکار آمد را به حاشیه وانزوا می راند و قضایایی مانند شهید جاوید در دهه پنجاه و آنچه اخیرا پس از بزرگداشت بین المللی مولانا، ازبرخی چهره های حوزوی در رسانه ها مشاهده وشنیده و منعکس شد، ونظایر دیگر آن، که کم هم نبوده ونیست را به وجود می آورد. وآشکار است که چنین فضایی به مصلحت دین ومعارف منطقی ومبتنی بر عقل واستدلال قرآنی نیست.
اگر راهکارهایی برای کنترل ونظارت حساب شده ومنطقی اظهار نظرها وآنچه به نام دین ومذهب از مراکز وجایگاه های فقه ومعارف منعکس می شود ، در نظر گرفته شود، می تواند کارساز وموثر باشد مثلا نهادی یا مجمعی نظیر آن چه در عربستان سعودی با عنوان ( المجمع الفقهی برابطه العالم الاسلامی) برای قانونمند نمودن صدور فتواهای دینی در ماهواره واینترنت ، وجود دارد، البته متناسب و با توجه به تفاوت ها ی فرهنگی وظرافت ها وویژگی های خاص حوزه های دینی شیعه و با توجه به حساسیت ها و آسیب های احتمالی چنین اقدامی وتوجه به استقلال مراجع واستوانه های علمی، از دولت وحکومت .
اگر ضرورت این امر، توسط دلسوزان ودست اندر کاران وبرنامه ریزان دینی ما، احراز گردد، البته شدنی وعملی است .

۲- شورای فتوایی وکار جمعی :
به نظر می رسد به ویژه در سطوح میانی و عالی حوزه، تحقیق وپژوهش جمعی، باید طرح وتعریف وزمینه سازی شود تا نتایج کارها، کامل تر ارائه شود ونیز زمینه توحید فتوا و شورای فتوایی و دست کم تقریب فتاوا که توسط بسیاری از بزرگان ودور اندیشان ودلسوزان پیش وپس از انقلاب مطرح شده بود فراهم گردد. آنچه در نوشته ها وابراز نظرات مرحوم آیه الله استاد شهید مطهری ومرحوم آیه الله طالقانی مطرح شده ( جمعی از نویسندگان،۱۳۴۱،۶۰ ) تکیه ای که امام خمینی (ر) بر ضرورت آشنایی فقیه با موضوعات احکام یعنی پیچیدگی های اجتماعی واقتصادی وسیاسی روز داشتند وعنصر زمان ومکان را دخیل در اجتهاد فقهی می شمردند ( امام خمینی، ۱۳۶۱، ۹۸) ونیز بیانات رهبرانقلاب در سخنرانی مدرسه فیضیه آذرماه ۱۳۷۴ وتأکید مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی که به گفته مرحوم آیه الله بهاءالدینی: او نه تنها فرزند امام که خود، امام بود ، بر لزوم مشارکت علمی وتبادل آراء فقهی تا مردم قربانی اختلاف آراء وپی آمدهای نا گوار آن نگردند ( مصطفی خمینی، ۱۳۷۶،۵۲۴) ونظرات دیگر شاگردان امام وهمفکران وهمراهان شهید مطهری ومرحوم طالقانی ( منتظری، ۱۴۰۸، ۴۱۲ ) و… همگی گویای ضرورت حرکتی در این راستا ست.
پیش از آنها نیز، چهره های سر شناس وموجه عرصه فقه وفقاهت شیعه مانند شیخ اعظم انصاری قدس سره ( در گذشته به سال ۱۲۸۱ ه – ق ) چنین رویکردی را مد نظر داشته اند آن بزرگوار در بحث اجتهاد وتقلید وبیان شرایط مجتهد ی که می توان از او تقلید نمود آنهم در دوره وزمانه ای که هیچ روزنه امیدی از دیوار آهنین آن روز به فضای روشن آزادی فکر وفرهنگ امروز باز نبوده وسخن گفتن از تشکیلات فتوایی وصدور فتوای جمعی، به تعبیر برخی محققان خوش فکرمعاصر، به گفت وشنود در باره سفر به ماه ومریخ می نمود، از چنین تشکیلاتی – تلویحا – نام برده وگفته است :
… ولا یبعد ذلک فیما لو قلد المجموع … اگر مقلد از مجموعه فقها تقلید کند – نه از یک فقیه – بعید نیست که بگوییم کافی است وتکلیف خود را عمل نموده وباید به فتوا ی آن جمع ملتزم باشد ( شیخ انصاری،۱۴۰۴، ۵۳ )
برای روشن تر شدن مطلب، توجه به این مطلب اساسی که در علم اصول ودر حوزه احکام فقهی، طرح وتأکید شده مهم است که ادله اجتهاد وتقلید در پی تأسیس وابداع یک برنامه بی سابقه وابتکاری نبوده ونیست بلکه مبنای آن روش وبنای همه عقلا ست نه این که تنها سیره متدینان باشدوامری است که از بدیهیات فطرت انسانی است ( محقق خراسانی، بی تا، ۴۳۵ ) واین معنا، در اصطلاح این علم، دلیل لبی وعقلی است وتنها در دایره قدر متیقن، اعتبار دارد وقدر متیقن از مدلول این دلیل به ویژه در جامعه ما وعصر جمهوری اسلامی، فتوای جمعی است، امروز ساختار فتوای جمعی مصداق روز آمد بنای عقلا است ودر گذشته ها نیز اگر مانعی در کار نبود مصداق برتر وبهتر همین بود چرا که فتوای جمعی از فتوای فردی بسیاربه واقعیت وحکم واقعی نزدیک تر است. مشکوک الحجیه محکوم به عدم حجیت است ودست کم، خلاف احتیاط است احتیاطی که توصیه بسیاری ازبزرگان از جمله محقق اردبیلی قدس سره است عبارت ذیل، که سخن آن بزرگ است، احتیاط را به ویژه در حوزه فهم واستنباط احکام شرعی وفقهی مد نظر دارد ومی توان ادعا کرد اولین کسی که از بین فقها وبزرگان شیعه به دخالت عنصر زمان ومکان وشرائط در فهم واستنباط معارف دینی واحکام فقهی اشاره کرده آن بزرگوار بوده :
واحتط مهما امکن فان الامر صعب ولا یمکن القول بکلیه شیی بل تختلف الاحکام باعتبار الخصوصیات والاحوال والازمان والامکنه والاشخاص وهو ظاهر وباستخراج هذه الاختلافات والانطباق علی الجزییات المآخوذه من الشرع الشریف امتیاز اهل العلم والفقهاء شکر الله سعیهم ورفع درجاتهم . ( محقق اردبیلی، ۱۴۰۳، ۴۳۶ )
در امر دین هر چه می توانی احتیاط کن که کار سخت است ونمی توان به آسانی حکم کلی صادر کرد احکام، بی شک، به اعتبار خصوصیات وحالات وزمانها ومکانها واشخاص، دگرگون می شود وفقیهان ودین شناسان که خدا به آنان پاداش دهد ومقامشان را بالا برد از این که بتوانند این عوامل موثر در دگر گونی احکام را شناسایی کنند وکلیات را طبق مذاق شرع بر جزییات منطبق سازند شناخته می شوند .
اگر پشتوانه حجیت فتوای مجتهد برای مقلد همان گونه که گذشت بنای عقلاست وبنای عقلا هم چنانکه گفته شد، دلیل لبی است ودلیل لبی بر بیش از قدر متیقن دلالت ندارد بعید نیست گفته شود دراین عصر و زمان که جمهوری اسلامی بر پا ست و به آسانی امکان تشکیل دار الافتاء وجود دارد ونه تنها مانع ومزاحمی در کار نیست بلکه دولت وملت نیز از آن پشتیبانی خواهند کرد، ادامه روال گذشته توجیه قابل قبولی ندارد وقدر متیقن از فتوای حجت، فتوای شورایی وجمعی علمای بزرگ است .
پر واضح است که درحوزه معارف عقلی واعتقادی نیز اگر با نگاه جمعی وفهم گروهی وهمفکری وتبادل نظر، به نتیجه برسد، قابل اعتمادتر وبه واقع نزدیکتر خواهد بود .
در عربستان سعودی بیش از ۵۰ سال است دار الفتوا درست شده وجمعی از علمای بلند پایه که کبار العلماء نامیده می شوند عضو آنند ( خبر نامه جامعه مدرسین ، شماره ۸۸۲ )
در تا جیکستان شورای علمای دینی وجود دارد (روزنامه همبستگی ، ۱۹/۱۱/۷۹) در الازهر مصر کمیته فتوایی معتبر است ( روزنامه جمهوری اسلامی ، ۵/۱۰/۸۳ )
در بین اهل سنت عراق شورای عالی مفتیان، مرجع مردم است ( پیک تقریب ، شماره ۳۰، شهریور ۸۴ ) و…
اگر دیگر مذاهب وکشورهای اسلامی از سالها پیش فتوای جمعی ودار الافتاء د اشته ودارند، چرا ما اینچنین نباشیم واز این راهکار عقلایی ومتعارف ومورد قبول وپذیرش همگانی استفاده نکنیم واز این موهبت بی بهره و به تشتت وتفرقه، محکوم باشیم
بی شک ارج وارزش واعتبار رأی مشترک، بارها وبارها بیشتر از نظر تکی وانفرادی است هر چند صاحب آن نظر، اعلم علی الاطلاق باشد . در ساده ترین کارها، هر گاه با کسی مشورت شود چیری یا چیزهایی تازه پدیدار می گردد کار هر چه مهمتر باشد نیاز آدمی به مشورت بیشتر است وچه کاری مهمتر ازفهم صحیح ودرست معارف دین واستنباط حکم خدا در موضوعات.
از بزرگان واعاظم معاصر ودر قید حیات از جمله ایه الله بهجت دام ظله نیز نظرات ارزشمندی در همین راستا نقل شده:
ای کاش علمای پیرمرد … برای دنیا واخرت مردم اجتماع می کردند اگر در اجتماع آنان در مرتبه اول توافق حاصل نشود آن اجتماع را تکرار وادامه دهند ( طبا طبا یی ، ۱۳۸۴، ۳۸ )
ایه الله مکارم نیزدر مورداختلاف رویت هلال ووضع نامناسبی که در این چند سال اخیر پدید آمد پیشنهاد تشکیل شورای رویت هلال را مطرح نموده اند :
راه روشنی وجود دارد که می تواند به این اختلافات پایان دهد ولا اقل اهل یک کشور مسیر واحدی را طی کند وعظمت وشکوه این برنامه های اسلامی را حفظ کنند وآن این که شورایی برای مسآله رویت هلال از آگاهان این فن ونمایندگان مراجع تشکیل گردد وتمام اطلاعاتی که در باره رویت هلال از هر طرف می رسد چه از طریق شهود عینی یا خبرگان فن نجوم که ممکن است نظرات آنها به عنوان موید مورد توجه قرار گیرد گرد آوری کنند واز جمع بندی آنها نظر واحدی ابراز دارند .
ممکن است گفته شود هر گاه اعضای شورای رویت هلال، نظر واحدی نداشته باشند ( خواه به خاطر جرح وتعدیل شهود باشد یا غیر آن ) چه خواهد شد ؟ پاسخ آنست که نظر اکثریت می تواند معیار باشد چرا که برای غالب مردم اطمینان بخش تر خواهد بود وبه یقین { اقربیت به واقع } دارد وچون همانظور که اشاره شد، بحث تشخیص موضوع است- نه حکم – مشکلی ایجاد نمی کند … در هر صورت شرعا می توان نظر اکثریت شورای رویت هلال را که با دقت کامل همراه باشد پذ یرفت وبه آن اعتماد کرد . به یقین حضرت ولی عصر ارواحنا فداه راضی نیست که پیروان او در یک چنین امر مهمی گرفتار تشتت وتفرقه حتی در یک شهر ویک خانه شوند وقدرت وقوت آنها به ضعف گراید ودر برابر دشمنان سر شکسته گردند هنگامی که اءمه اهل بیت علیهم السلام برای حفظ شوکت مسلمین اجازه می دهند پیروان آنها در نماز جماعت اهل سنت شرکت جویند با این که اختلافاتی در بسیاری از فروع نماز با آنها دارند چگونه راضی می شوند مساله رویت هلال موجب آن همه تشتت گردد ؟ آن هم در جهان امروز که اخبار به سرعت از نقطه ای به نقاط دیگر منتقل می گردد ( مکارم شیرازی، ۱۳۸۴، ۳-۹ )
اگر در مسئله نسبتا ساده ای مانند رویت هلال- هر چند در تشخیص موضوعات است- نظر اکثریت صاحب نطر بتواند مشکل گشا باشد در مسئله مهم واساسی تقلید واجتهاد چرا نتوان از این راهکار استفاده نمود .
فاضل ارجمند واستاد بزرگوار وخوشفکرحوزه مقدس قم سید محمد رضا طباطبایی در ماهنامه ( نامه جامعه ) نشریه جامعه الزهراء حوزه علمیه خواهران قم که سالها مدیریت آنجا را برعهده داشته ودارند، سلسله مقالات تحقیقی ومفیدواثر گذاری را با عنوان توحید فتوا ارایه نموده که در باز نمودن وتبیین وتقویت وپر رنگ نمودن این ضرورت، خواندنی و قابل توجه است و به پاره ای از آنها، در ضمن مباحث پیشین اشاره شد
و در پایان آن سلسله مقالات، طرحی را برای توحید فتوا وشورای فتوایی در ۵ ماده و۳ تبصره وچند پرسش وپاسخ ارایه می دهد که در شمار ه ۱۷ آن ماهنامه آمده و قابل تأمل واستفاده وتوصیه است و می تواند نقطه شروع خوبی باشد .
۳- تخصصی شدن رشته ها
ضرورت زمان ایجاب می کند که ابواب مختلف علوم ومعارف ونیز رشته های گسترده وابواب مختلف فقهی، تخصصی شود تا یکی دیگر از آرزو های دیرینه بسیاری بزرگان، ونیاز راستین طالبان وتشنگان حقایق ومعارف دینی برآورده شود.
درک چنین ضرورتی نیزمانند تحقیق جمعی، توسط بزرگانی، درک واحرازومطرح شده بود مانند مرجع فرزانه وسترگ شیعه موسس وبنیان گذار حوزه علمیه پر برکت قم مرحوم آیه ا…حاج شیخ عبد الکریم حایری یزدی رحمه ا… بر اساس گزارش مرحوم آیه ا… اراکی:
حاج شیخ می فرمود هر بابی از این ابواب یک متخصص لازم دارد چون ابواب فقه خیلی متشتت واقوال وادله عقلیه ونقلیه واجماعاتش تتبع زیاد می خواهد وافراد سریع الذهن لازم دارد واین عمر انسانی کفایت نمی دهد که پنجاه باب به طور شایسته وآن طور که باید وشاید تحقیق شود پس خوب است برای هر بابی یک شخص متخصص شود مثل این که در طب متخصص وجود دارد … من خودم از حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی شنیدم که فرمود یک چشم تنها، صدها نوع بیماری دارد وبرای هر دردش دواهایی هست ایشان در طب وارد بودند. ببینید چقدر علم می خواهد که به تمام اینها برسد وبفهمد هر دردی چه منشأی دارد وچه دوایی می خواهد دیگر عمرش کفاف نمی دهد که به مرض های دیگر برسد . حاج شیخ می فرمود خوب است در فقه هم متخصص داشته باشیم یکی متخصص صلاه باشد یکی متخصص طهارت باشد یکی متخصص خمس باشد وهمین طور آن وقت هر سوء الی واستفتایی که می آید به متخصص آن ارجاع دهیم تا او جواب بدهد (مصاحبه با آیه الله اراکی،۱۳۶۴، ۴۰ )
ومانند مرحوم آیه ا… استاد شهید مطهری :
تقسیم کار در فقه، از صد سال پیش به این طرف، ضرورت پیدا کرده وبا این وضع یا باید جلو رشد وتکامل فقه را گرفت یا پیشنهاد مترقی حاج شیخ موسس را عملی نمود ورشته های تخصصی به وجود آورد ومردم هم در تقلید تبعیض کنند همان طور که در مراجعه به طبیب تبعیض می کنند ( جمعی از نویسندگان، ۱۳۴۱، ۶۰ – ۶۳ )
وپر واضح است که نیاز به این تخصصی شدن درحوزه وقلمرو معارف اگر شدیدتر وقوی تر نباشد کمتر وضعیف تر نیست وشبهه پراکنی در حوزه اصول ومبانی دینی به مراتب گستر ده تر از محدوده فقه وحقوق است نگاهی به صدها سایت وشبکه های ماهواره ای شبهه افکن وتردید آفرین وضد اسلامی موجود، گویای این حقیقت است
جان کلام این است که در شرایط گستر دگی وتوسعه علوم ودانش های بشری وبا وجود فکر وذهن های نا آرام عصر حاضر، ذوفنون بودن، مطلوب نیست واز کیفیت واتقان کار می کاهد امروزه دیگر، یک فرد نمی تواند همه فن حریف باشد مطلب زیبایی که از شیخ بهایی نقل شده را از یاد نبریم:
به هر ذو فنونی رسیدم غالب شدم وبه هر ذی فن واحد که رسیدم مغلوب گردیدم ( سید احمد زنجانی، ۱۳۶۸،۱۲۴)
۴- ابزار تحقیق الکترونیکی
باید هم در پژوهش ها وهم در اداره حوزه، روش ها وشیوه های کار آمد وجدید، بیشتر استفاده شود، وارتباط گسترده تری با نرم افزارها وتکنولوژی پیشرفته روز، بر قرار گردد تا هم در وقت محققان وپژوهشگران، صرفه جویی شود وهم به برکت وسایل الکترونیکی، با دیگر محققان در مناطق وکشورها وسرزمین های دور ونزدیک ارنباط و داد وستد و ارتباط علمی، بیشتر وبهتری بر قرار گردد .
به قول استاد شهید مطهری : …در دنیای امروز دیگر فکر فرد وعمل فرد ارزش ندارد از تکروی کاری ساخته نیست علما ودانشمندان هر رشته دایما مشغول تبادل نظر با یکدیگرند حتی علمای قاره ای با علمای قاره ای دیگر هم فکری وهمکاری می کنند ( جمعی از نویسندگان ، ۱۳۴۱،۷۰ )
به ویژه محققان وشخصیت های اثر گذار ادیان بزرگ ومطرح یعنی اسلام ، یهودیت ، مسیحیت و زرتشت در سطوح عالی ومیانی، لازم است با سفرها ونشست ها وگرد همایی ها و سمینارها وهمایش ها، مستقیم نه با واسطه ووسایط، گفتگو کنند و حرف وسخن وکلام یکدیگر را شنیده وباهم آشنا گردند وفرصت را از فرصت طلبان وسوء استفاده کنندگان ونیز از بد فهمان وکژاندیشان در انتقال نا درست مطالب ومواضع وعقاید یکدیگر بگیرند . واین اقدامی است بی نهایت لازم وضروری که زمینه های آن از جانب بزرگان و برنامه ریزان حوزه باید فراهم گردد والبته هزینه های جانبی آن نیز پرداخت گردد یعنی در این راه از برخی انتقادها وحرف وحدیث های اجتناب ناپذیر از جانب صاحبان سلیقه های دارای اعوجاج وافکار بسته ودگم و یا فرصت طلب و مغرض وشیطان نترسند و همگان متذکر این نکته باشیم که املای نا نوشته غلط ندارد

۵- شناخت مخاطبان
تنظیم بهتروصحیح تر روابط ومناسبات تبلیغ وتدریس بین مدرسان ومبلغان دینی حوزه از یکسو وبین مخاطبان آنان یعنی مراکز واماکن نیازمند تدریس وتبلیغ از سوی دیگر اقدام دیگری است که باید صورت پذیرد از طریق شناسایی آن مراکز وهماهنگی های لازم وتربیت وطبقه بندی مدرسان ومبلغان در سطوح مختلف و متفاوت بر اساس نیازهای موجود وبا استفاده از دستاوردهای علوم تربیتی واساتید صاحب ایده ومتدین دانشگاهی برای انتقال متدها وشیوه های اثر گذارتدریس و تبلیغ در سطوح مختلف اجتماعی وبهره بردن از تخصص های علوم دانشگاهی وتلفیق آن با آموزه های دینی تا شیوه ها وروش های تبلیغ دینی ، تخصصی، برنامه ریزی شده واثرگذارتر گردد . البته این مورد، تا حدودی هم اکنون با ایجاد رشته های تخصصی تبلیغ، فلسفه وکلام ، فقه وحقوق و… درحوزه علمیه قم، در حال اجراست هر چند مانند دیگر حرکت ها، باید روند وروال سریع تر وکامل تری پیدا کند و با وضعیت مطلوب وایده آل، فاصله زیادی داریم . امروزه به هزاران مدرس ومبلغ نیاز است که بتوانند درمراکزواجتماعات متقاضی، درداخل وخارج با توان و تسلط وقدرت، اسلام را عرضه نماید ودر برابر ارایه وتبلیغ نادرست افراطی ومتحجرانه اسلام طالبانی والقاعده ای و یا تفریط و وارفتگی وبی تعبدی اسلام لیبرال گرایانه غربی، اسلام ناب وپیراسته وبر خاسته از عمق فطرت ووجدان دینی وعقل ومنطق وکتاب وسنت واقعی وقابل دفاع را معرفی کنند واین رسالتی بس بزرگ و والا ست

۶- اعتماد سازی دو طرفه
استفاده بیشتر از متخصصان دانشگاهی وارتباط وثیق ترواعتماد بیشتر به آنها درجهت آشنایی وشناخت بهتر وبیشترشبهات وشکوک وایرادات والقاءات رسانه ها نسبت به معارف ناب انسانی والهی و نیزشناخت موضوعات احکام در قلمرو اقتصاد، سیاست ، بـانکـداری، ارتباطات خـارجی، تـربیت و… کـه تأ ثیر مستقیم وانکار ناپذ یری درعلم عالم دین ودانش دانشمند الهی و حکم فقیه ومحدوده احکام وفروع فقهی خواهد داشت . گاهی آگاهی یافتن بر یک دستاورجدید علمی ویا یک پدیده انسانی یا توجه به یک مانع یا کم وزیاد شدن یک شرط، فهم انسان را تصحیح ومشروط را دگرگون می کند ودر نتیجه موضوع عوض می شود وبه تبع آن، حکم و قضاوت انسان نیز عوض می شود . فهم دقیق و درست موضوعات وپیچیدگی روابط ومناسبات انسان ها ودستاوردهای مختلف دانش ها، به خصوص در سده های اخیر وبه ویژه در مسایل حسا س وپیچیده بین المللی سیاسی واجتماعی واقتصادی و… به سادگی میسر نیست تا به آسانی اظهار نظر شود و حکم آن شناخته شده وبا قطعیت گفته شود ودر صورت وقوع چنین امری به پیامدهای ذهنی وآثار فردی واجتماعی وداخلی وخارجی آن نیز به سادگی نمی توان ملتزم شد . سخن پیش گفته مرحوم محقق اردبیلی در مور ضرورت احتیاط را نباید از نظر دور داشت
انجام نشدن این امور سبب بسته ماندن فضای عمومی حوزه به لحاظ نوآوری وابتکاراتی است که در گذشته های آن به فراوانی و وفور وجود داشته.
سالهاست که در عرصه نظری وعلمی ، شاهد ظهور چهر ه هایی مانند شیخ طوسی ، شیخ انصاری، وآخوند خراسانی وبوعلی سینا و خواجه نصیر، ومیر داماد وملاصدرا و… نیستیم. به گفته استاد بزرگوار مصطفی محقق داماد، همانها که اگر نبودند، ایران اکنون اسلام طالبانی داشت و حرکت آنان بود که تشیع را به سوی فقه واصول عقلانی سوق داد وزمینه دین داری همراه با تعقل را فراهم نمود ( مصاحبه با خبر گزاری مهر در همایش دو حکیم استرآباد میر داماد ومیر فندرسکی )
طبعا نیازهای فراوان عصرونسل جدید چنان که باید، دیده وتعریف وبرآورده نمی شود ودرنبودن این وضعیت مطلوب وقابل قبول، به نظر می رسد – چنان که گفته شد – حوزه، مسءلیت بیشتری داشته وانتظار بیشتری در رفع موانع از آن می رود تا بتواند درراهبرد به معارف دین به معنای عام آن، وتبیین وارائه منطقی واثر گذارآن به بشریت تشنه وخواستار حرف وسخن تازه و منطبق با عقل وفطرت ورفع کننده نیازهای همه جانبه، توان وآمادگی بیشتری بیابد و اصلاحات وتغییرات و دگرگونی های مورد نظر خود را در حوزه روش ها وشیوه ها وبه تبع آن، غنای محتواها، پیاده نماید
به امید آن روز .

منابع وپی نوشتها :
۱- محقق خراسانی، محمد کاظم، بی تا، کفایه الاصول، نهران، انتشارات علمیه اسلامیه .
۲- امام خمینی، ۱۳۶۱، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی.
۳- علامه طبا طبا یی، ۱۳۷۳، شیعه در اسلام، قم، انتشارات جامه مدرسین، چاپ نهم
۴- خمینی ، مصطفی ، ۱۳۷۶، تحریرات فی الاصول ، تهران، موسسه نشر آثار امام .
۵- شیخ انصاری، مرتضی،۱۴۰۴، رساله الاجتهاد والتقلید، قم، نشر کتابفروشی مفید.
۶ – محقق اردبیلی، ۱۴۰۳، مجمع الفایده والبرهان ،تصحیح وتحقیق آقا مجتبی عراقی وحاج شیخ علی پناه اشتهاردی، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.
۷- منتظری، حسینعلی، ۱۴۰۸، دراسات فی ولایه الفقیه، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، چاپ اول .
۸- فاضل لنکرانی، محمد، ۱۴۱۵، القواعد الفقهیه، قم، بی نا . البته ایشان بحث نسبتا گسترده ومستوفایی درقاعده اشتراک تکلیف بین موجودین در زمان صدور احکام وحضور معصوم با زمانهای متأخر وبعدی آورده اند وحدود ۹ دلیل بر این اشتراک، اقامه نموده وموارد به ظاهر نقضی را پاسخ داده ودر ادامه، قاعده اشتراک کفار با مومنان در تکلیف به ایمان وفروع دینی را بحث واثبات نموده که در موضوع خود، از منابع قابل توصیه است.
۹- طبا طبایی، محمد رضا، ۱۳۸۴، توحید فتوا، ماهنامه نامه جامعه، نشریه جامعه الزهراء س ، قم ، شماره های ۱۵و۱۷ .
۱۰- زنجانی، سید احمد، ۱۳۶۸، الکلام یجر الکلام، قم، انتشارات حق بین .
۱۱- مصاحبه با آیه ا.. اراکی، ۱۳۶۴، مصاحبه با ایه ا.. اراکی، مجله حوزه، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شماره ۱۲.
۱۲- جمعی از نویسندگان، ۱۳۴۱، بحثی در باره مرجعیت وروحانیت ، تهران، شرکت سهامی انتشار
۱۳- مکارم شیرازی، ناصر ، ۱۳۸۴، چند نکته مهم در باره رویت هلال، قم، نشر مدرسه الامام علی ابن ابیطالب علیه السلام.
۱۴- مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، خبر نامه پیک تقریب، شماره ۳ ، شهریور ۸۴ .
۱۵- خبر نامه جامعه مدرسین، قم، شماره۸۸۲ .
۱۶- روزنامه جمهوری اسلامی ، ۵/۱۰/۱۳۸۳ .
۱۷- روزنامه همبستگی، ۱۹/۱۱/۱۳۷۹ .